Chodorkovski: Vrijheidsstrijder of zelfverrijker?

door | 24 januari 2014

Onlangs verleende de Russische president Vladimir Poetin de voormalig oligarch Michail Chodorkovski gratie. Chodorkovski pakte na zijn vrijlating meteen zijn biezen, in Duitsland werd hij als ware hij een vrijheidsstrijder ingehaald. Maar is hij dat wel of is hij eigenlijk veeleer een boef? Novini werpt een blik op het verleden van deze zakenman.

Na tien jaar in de gevangenis werd Chodorkovski rond de jaarwisseling gratie verleend. Dat hij meteen naar Duitsland vertrok, leidde – vooral in Duitsland – tot speculaties als zou de gratieverlening mede het gevolg zijn van Duitse stille diplomatie. Chodorkovski stond in Berlijn dan ook de pers te woord in het bijzijn van oud-minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher. Anderen speculeren dat Poetin zich voorafgaand aan de Olympische Winterspelen van zijn milde kant wil laten zien. Bondskanselier Angela Merkel heeft de kwestie inderdaad steevast ter sprake  gebracht in de contacten met de Russische regering. Waarbij men zich overigens af kan vragen welk belang Duitsland heeft bij vrijlating van een voor belastingontduiking en bedrog veroordeelde zakenman, waarvan het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg niet wilde stellen dat hij om politieke redenen vast zou zitten.

Over zijn toekomstplannen wilde Chodorkovski tegenover de pers niet zoveel zeggen, behalve dat hij niet van plan is weer op grote schaal zaken te gaan doen of zich weer in de Russische politiek te mengen. De ex-oligarch is momenteel vooral bezig het overzicht te krijgen over zijn financiën. Vanuit Duitsland reisde hij dan ook verder naar Zwitserland en Israël. Naar die twee landen heeft hij kort voor zijn arrestatie zijn vermogen weggesluisd. Bij Zwitserse banken zou hij 5,1 miljard euro hebben staan. Ook toen Chodorkovski’s oliebedrijf Joekos floreerde, fungeerde Zwitserland al als belangrijke financiële draaischijf voor zijn zaken. Een ander deel van zijn vermogen wordt in Israël door zijn zakenpartner Leonid Nevslin waargenomen. Nevslin werd in Rusland bij verstek tot levenslang veroordeeld voor het opdracht geven tot diverse moorden. In Tel Aviv trof Chodorkowski naast Nevslin nog drie andere oud-zakenpartners om ‘vriendschapsbanden aan te halen’. Hoewel Chodorkovski in feite slechts een machtige zakenman was, die ook nog op twijfelachtige wijze aan zijn macht en rijkdom gekomen was, geniet hij in de westerse media vaak het aanzien van iemand die voor mensenrechten strijdt en ten onrechte veroordeeld zou zijn. Een blik op zijn vitae laat echter duidelijk zien dat van die laatste twee zaken geen sprake is.

Na zijn scheikundestudie wilde Chodorkovski ondernemer worden. Tijdens zijn studie was hij al lid geworden van de Comsomol, de jongerenorganisatie van de Communistische Partij. In 1987 richtte hij een associatie op die in het kader van een Comsomol-onderneming naar marktprincipes werkte. Hij importeerde computers, spijkerbroeken en sterke drank. Zijn goede contacten leidden er toe dat hij met de oprichting van Menatep directeur werd van een van de belangrijkste private banken van Rusland. In 1993 nam hij deel aan de organisatie en financiering van de verkiezingscampagne van Boris Jeltsin. Door middel van een besloten privatiseringsprogramma begon onder Jeltsin een uitverkoop van staatsbedrijven. Zodoende kwam Chodorkovski in het bezit van het oliebedrijf Joekos. Al in 2001 werd hij door de Russische editie van Forbes Magazine al tot rijkste man van Rusland verklaard.

Als bestuursvoorzitter van Joekos zorgde Chodorkowski voor meer transparantie en voerde westerse boekhoudingsmaatstaven in. Daarvoor ontving hij veel lof uit het westen, vooral uit Amerika. Hij voerde dan ook reeds gesprekken met Amerikaanse olieconcerns als ExxonMobil en Chevron Texas over aandeelname in Joekos. Chodorkovski zette zichzelf in toenemende mate in de markt als een man van het westen, die het Russische staatsbestel wilde omvormen tot een presidentieel systeem. Hij mengde zich steeds meer in de binnenlandse politiek. Hij financierde oppositiepartijen als het links-liberale Jabloko, maar ook de Communistische Partij.

Eind 1999 hielp de toenmalige mediamagnaat Boris Berezovski Vladimir Poetin met een groots opgezette mediacampagne in het zadel, in de veronderstelling dat de oligarchen in Poetin net zo’n pion zouden hebben als Jeltsin was geweest. Poetin riep echter een halt toe aan het roofridderschap van de steeds inhaliger geworden oligarchen. Terwijl een deel van de oligarchen eieren voor z’n geld koos, door zich in het vervolg op hun zaken te richten en zich niet meer met de politiek te bemoeien, bondt Chodorkovski de strijd met Poetin aan. In 2003 beschuldigde Chodorkovski president Poetin van corruptie. Zelf werd hij echter aangeklaagd en veroordeeld voor onder andere grootschalige belastingontduiking. Chodorkovski heeft zich tijdens de chaos van het Jeltsin-tijdperk zonder scrupules omhoog gewerkt en verrijkt, zoveel staat vast. In Rusland heeft hij nog altijd een belastingschuld van 370 miljoen euro uitstaan, hij zal er dus wel niet zo snel terug keren.