Complotdenken voor beginners (Deel 2)

door | 15 mei 2017

In het eerste deel zijn de vier types complotdenkers uitgelegd; de samenzweringsfantast, de samenzweringsdenker, de samenzweringsideoloog en de complotrealist. Van deze vier types complotdenkers is eigenlijk alleen de complotrealist de moeite waard om serieus te nemen. De andere drie types zijn vooral nuttig om te leren herkennen, omdat ze doorgaans weinig zinvolle verklaringen geven. De complotrealist kan juist een interessante kijk op de realiteit geven; in het vorige stuk zijn onderzoeksjournalisten en klokkenluiders genoemd.

Helaas is de integriteit van de complotdenker zelf niet genoeg om een complot te accepteren als plausibel. Samenzweringsfantasten en samenzweringsdenkers zijn vaak sociaal bewogen. Als Micha Kat oprecht gelooft, dat voormalig topambtenaar Justitie Joris Demmink de spil is binnen een pedofielennetwerk van Dutroux-achtige proporties, dan moet hij als betrokken burger juist geroemd worden voor zijn waakzaamheid. (Zoals aangegeven in het eerste deel bestaat daar op dit moment nog steeds geen hard bewijs voor.) Het vermoeden van een complot kan dus per definitie niet bewezen worden, maar er kan wel gecheckt worden hoe waarschijnlijk dat vermoeden is. Indirect bewijs is in ieder geval beter dan afwezig bewijs. Om die reden zijn er een aantal indicaties na te gaan, die kunnen aangeven of de kans op een complot aanwezig is of zelfs waarschijnlijk.

Aanwijzingen

Pas Ockhams scheermes toe: als er verschillende hypotheses zijn, die een verschijnsel in gelijke mate kunnen verklaren, kies dan de hypothese, die de minste aannames bevat en de minste entiteiten veronderstelt. Hetzelfde geldt voor een complot. Als een Eerste Kamerlid lid is van de organisatie “Bouwend Nederland”[1] en vervolgens tegen ongunstig beleid stemt voor de organisatie “Bouwend Nederland” in de Eerste Kamer, dan is daar zeer waarschijnlijk een relatie tussen stemgedrag en lidmaatschap van die organisatie. Een andere reden kan natuurlijk zijn dat het Eerste Kamerlid gewetensbezwaren had, maar die reden is onwaarschijnlijker.

Wie een complot vermoedt, moet dat aannemelijk kunnen maken met concreet bewijs. Er zijn feiten, namen en relaties verzameld; er zijn historische parallellen te trekken, die het voorval aannemelijk maken; er is een chronologie van gebeurtenissen, een plausibel motief, etc., etc. Natuurlijk zijn er misdrijven die oncontroleerbaar zijn, zoals legereenheden, die zich misdragen op oorlogsmissie en dat vervolgens verdoezelen,[2] maar over het algemeen laten samenzweerders sporen achter en hebben andere mensen in het verleden vergelijkbare misdrijven gepleegd met vergelijkbare motieven in vergelijkbare omstandigheden. Een complotdenker die zijn verdenkingen kan staven op basis van bewijs moet serieuzer genomen worden dan een complotdenker die dat niet kan. De verzamelde feiten, namen, relaties, e.d. zijn controleerbaar voor anderen, die benieuwd zijn of er inderdaad sprake is van een complot. Het is bijvoorbeeld erg interessant dat een hele rits opeenvolgende ministers van justitie allemaal lid zijn geweest van hetzelfde studentendispuut in Leiden: Minerva[3]. Het is geen hard bewijs dat hier sprake is van vals spel, maar het is wel opmerkelijk. Belangrijker nog: iedereen kan voor zichzelf controleren of dit werkelijk het geval is.

Het beschreven complot slaagt voor de gezond verstand-test. Er is jarenlang beweerd dat er geen relatie was tussen gasboringen in Groningen en aardbevingen. Talloze Groningers voelden de bevingen echter aan den lijve; de bevingen zijn geregistreerd in de regio door onafhankelijke meetapparatuur; er was aantoonbare schade als gevolg van de bevingen; en er was een aannemelijke reden om de relatie te ontkennen: aardgasbaten voor de schatkist en winst voor de NAM. Dat deze partijen samen zouden werken om de waarheid te verhullen, was aannemelijk.

Er wordt niet verondersteld dat de samenzweerders bovenmenselijke competenties, sluwheid en intelligentie hebben om hun complot uit te kunnen voeren. Complotdenkers die daar wel vanuit gaan in hun theorie, zijn dikwijls samenzweringsideologen, samenzweringsdenkers of samenzweringsfantasten – en zij zijn de minst geloofwaardige groepen complotdenkers. Samenzweerders moeten juist als feilbare mensen gezien worden, die gezwicht zijn voor de verleiding om geld, macht, seks, e.d. op een oneerlijke manier toe te eigenen.

Mensen horen graag dingen die hun bestaande overtuigingen bevestigen. Greenpeace-leden zullen sneller denken dat Shell de oceanen vervuilt en arme regeringen omkoopt, dan mensen die de hele milieubeweging een worst zal wezen. Een complottheorie die aan de eigen persoonlijke ideologie voldoet, moet daarom extra kritisch benaderd worden. Als een complottheorie dus precies in je eigen ideologische straatje past, moet je extra zorg betrachten om deze theorie te checken.

De omstandigheden

Als een complot aannemelijk gemaakt kan worden, dan is dat nog geen reden voor verdenking van handelen te kwader trouw. De omstandigheden van een complot moeten de kans op succes aanzienlijk vergroten, zodat de samenzweerders daadwerkelijk tot actie over gaan en/of het complot uitlekt.

Een complot valt of staat bij de mensen, die het complot smeden. Hier geldt: kwantiteit laag, kwaliteit hoog. Hoe kleiner het aantal mensen dat aan het complot deelneemt, des te groter is de kans, dat een geheim bewaard blijft en het doel verhuld blijft. De aanloop naar een legercoup start meestal in kleine kring onder gelijkgestemden. Daarnaast moeten groepsleden wel competent zijn: dommeriken en roekeloze figuren[4] brengen het complot en de andere samenzweerders in gevaar, omdat ze te loslippig en te onhandig zijn. Een complot valt of staat bij de inspanning van de samenzweerders om de buitenwereld in het duister te houden over hun intenties. Overigens, complotverraders lopen grote kans op represailles van de samenzweerders. De maffia rekent hard af met maffiosi, die zich niet aan de omertà houden; zij worden simpelweg vermoord. Wie meedoet aan een complot, kan er vaak niet meer zomaar uitstappen.

Een complot is waarschijnlijker met het vooruitzicht van een enorme uitbetaling als het complot zou slagen. Mensen zijn erg vatbaar voor verlokkingen (geld, macht, seks, enzovoorts) en dat zet ze eerder aan tot actie, dan als die verlokkingen er niet zijn. In de jaren ’80 hebben Ivan Boesky[5], Michael Milken, Robert Freeman, Dennis Levine, Lowell Milken, John Mulheren, Martin Siegel, e.a. gebruik gemaakt van handelen met voorkennis. Het doel was simpelweg om geld te verdienen en de concurrentie te slim af te zijn. Op een gigantische financiële sector was het onvermijdelijk, dat er vroeg of laat een groepje mensen misbruik zou maken van de mogelijkheden die ze hadden om vals te spelen.

Bij afwezigheid van controle en sancties zal de kans op samenzweringen en machtsmisbruik groeien. Recentelijk is gebleken dat de topmannen van Fox News, zoals Roger Ailes[6] en Bill O’Reilly[7], jarenlang misbruik maakten van hun positie om vrouwen in bed te krijgen. Aangezien het hier om vele gevallen ging, over lange periodes plaatsvond, Fox News kennis had van de rechtszaken en de hoge schikkingen die betaald zijn en dezelfde mannen in opspraak zijn gekomen, is het niet mogelijk om deze zaak weg te zetten als opportunisme of een incident. Er lijkt bewust niets ondernomen te zijn tegen Ailes en O’Reilly, omdat andere belangen voorrang hadden (kijkcijfers, winst, continuïteit van het bedrijf). Fox News koos bewust en stelselmatig partij tegen de vrouwen, die niet gediend waren van deze praktijken, terwijl deze praktijken tegelijkertijd wel gewoon doorgingen.[8] Organisaties die herhaaldelijk negatief in het nieuws komen, met verschillende schandalen, laten de winst van het bedrijf prevaleren.

Wie van plan is om een complot te smeden, kan veel voordeel halen uit informatie.[9] [10] Wie over gevoelige, nuttige kennis beschikt en zich tegelijkertijd in een gunstig netwerk bevindt om van die kennis gebruik te maken, heeft meer mogelijkheden om een complot ten uitvoer te brengen, dan wie dat niet heeft. De kans op succes groeit met een goede voorbereiding. Er zijn de afgelopen jaren bijvoorbeeld nogal wat mensen[11] [12] in opspraak gekomen, die via hun functies bij de politie en veiligheidsdiensten toegang hadden tot zeer gevoelige informatie en daar misbruik van maakten.

Een complot is waarschijnlijker als de mensen binnen het complot familie zijn of uit dezelfde etnische groep komen, vooral als ze uit traditionele, tribale samenlevingen komen. Complotten zijn beter bestand tegen uitlekken als er een heel hechte band is; er is geen hechtere band dan bloed. Misdaadbendes en terreurgroepen vormen zich dus vaak rondom families of vriendenkringen, zeker als die teruggaan tot de jeugd. De Australische onderzoeker Frank Salter heeft hier uitvoerig over geschreven.[13] [14] De Heineken-ontvoerders waren jeugdvrienden. Er is een goede reden waarom mensen die solliciteren op “gevoelige functies” een antecedentenonderzoek moeten ondergaan; voor zover ze zelf niet corrupt zijn, zijn ze onder bepaalde omstandigheden in verlegenheid te brengen via of door hun omgeving.

Concluderend kan gesteld worden, dat complotten daadwerkelijk plaatsvinden, maar dat er meer nonsens in omloop is dan nuttige informatie. Een verstandige lezer dient dus kritisch te zijn. Bij voorkeur dienen alleen complotrealisten (bijvoorbeeld klokkenluiders en onderzoeksjournalisten) het voordeel van de twijfel te krijgen. Samenzweringsfantasten, samenzweringsdenkers en samenzweringsideologen moeten juist herkend en genegeerd worden. Vervolgens moet gekeken worden naar de mate van waarschijnlijkheid van het complot; Ockhams scheermes, hard bewijs, praktische mogelijkheid van complot, feilbare samenzweerders en bias-check van de lezer of toehoorder. Ten slotte, de omstandigheden van het complot vergrootten de kans op samenzweren; kleine competente groep mensen betrokken, grote uitbetaling bij succes, afwezigheid van sancties en controle, toegang tot nuttige informatie die de kans op succes vergroot en de onderlinge relatie van de samenzweerders. Als aan al die voorwaarden is voldaan, dan is de kans aanzienlijk aanwezig dat er daadwerkelijk een complot gaande is.


[1] https://www.ftm.nl/artikelen/lobby-eerste-kamer-is-intransparant

[2] Of opdracht wordt gegeven om dat te verdoezelen: https://www.nytimes.com/2015/09/21/world/asia/us-soldiers-told-to-ignore-afghan-allies-abuse-of-boys.html?_r=0

[3] https://www.nrc.nl/nieuws/2014/06/28/het-subtiele-voordeel-van-minerva-1394126-a456900

[4] http://icsr.info/wp-content/uploads/2016/10/ICSR-Report-Criminal-Pasts-Terrorist-Futures-European-Jihadists-and-the-New-Crime-Terror-Nexus.pdf (PDF!)

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Den_of_Thieves_(Stewart_book)

[6] http://motto.time.com/4400914/fox-roger-ailes-gretchen-carlson-harassment/

[7] http://www.amny.com/news/bill-o-reilly-sexual-harassment-scandal-explained-1.13367681

[8] Fox News is hier niet uniek in. Over actrices, boybands en kindsterretjes in de entertainmentindustrie en modellen in Parijs, Milaan en New York (zowel vrouwen als mannen) verschijnen er voortdurend vergelijkbare verhalen.

[9] http://web.archive.org/web/20070829163014/http://iq.org/conspiracies.pdf (PDF!)

[10] Julian Assange omschreef het als volgt; “Complotten zijn intellectuele constructies. Ze kunnen een groep individuen, die alleen handelen te slim af zijn. Complotten ontlenen informatie aan de wereld waarin ze uitgevoerd worden (de samenzweringsomgeving), geven die informatie door aan de samenzweerders, die vervolgens gefocust naar hun doel toewerken. We kunnen complotten zien als een construct zien met input (informatie over de omgeving), rekenomgeving (de samenzweerders en hun onderlinge relaties) en output (acties met de intentie om de omgeving te manipuleren in de gewenste richting of te bevriezen in de gewenste houding).”

[11] https://www.nrc.nl/nieuws/2016/12/16/hoe-een-mol-bij-de-politie-zijn-gang-ging-5809475-a1537182

[12] http://nieuws.tpo.nl/2016/07/14/politiemol-van-marokkaanse-afkomst-tipt-criminelen-sloopt-diversiteitsbeleid-politie/

[13] https://www.amazon.com/Risky-Transactions-Trust-Kinship-Ethnicity/dp/1571813195

[14] http://www.vdare.com/articles/godfather-part-xvii-ethnic-mobs-on-the-rise