De ‘opstand van de harten’, 60 jaar geleden in Hongarije

De deur naar de vrijheid stond voor Hongarije op een kiertje in de dagen van de “tweede Oktoberrevolutie”, toen het land met een “opstand van de harten” poogde een “antwoord op de communistische [revolutie van] 1917 in Petersburg” te geven.

De citaten stammen uit de dagen van de Hongaarse vrijheidsstrijd tegen het communistische bewind, die op 23 oktober 1956 los barstte en twee weken later, na het binnentrekken van Sovjettroepen, bloedig werd neergeslagen. In juni 1956 hadden in Poznan Poolse arbeiders gestaakt, waaruit zich een opstand ontwikkelde. Bij het neerslaan daarvan kwamen 57 mensen om het leven.

Voor studenten van de Technische Universiteit Boedapest was dat de aanleiding om in een verklaring van burgerlijke vrijheidsrechten een parlementair systeem en nationale onafhankelijkheid te eisen. Op 23 oktober 1956 demonstreerden ze daarvoor. De tijd was rijp voor deze eisen. Duizenden demonstranten sloten zich bij hun opmars aan. Toen de studenten voor het gebouw van de staatstelevisie eisten dat hun verklaring op tv zou worden voorgelezen, werd er op ze geschoten. Veel soldaten weigerden echter op de demonstranten te schieten en deserteerden.

De demonstranten bestormden het televisiegebouw. Een omgehaald standbeeld van Stalin sleepten de studenten met een tractor tot voor het parlementsgebouw. ‘s Avonds zwol de menigte aan tot 200.000 demonstranten. Ze eisten vrijheid van meningsuiting en persvrijheid, losmaking van de Sovjet-Unie en Imre Nagy als regeringsleider.

Dat laatste werd die nacht weliswaar ingewilligd, maar nog dezelfde nacht gaf de secretaris van de communistische Hongaarse Arbeiderspartij Ernö Gerö het bevel op de demonstranten te schieten. Niet veel later kwamen de eerste Sovjet-tanks in beweging. Zo werd de opstand de kop ingedrukt. Het was zeker ook een opstand tegen het toenmalige communistische bewind, hoewel geen opstand tegen het communisme als zodanig was.

De leiders van de opstand zagen zichzelf ook als communisten, net als de personen waar zij hun hoop op gevestigd hadden, zoals Imre Nagy. Zijn partijcarrière was lang, steeds weer kreeg hij functies in de regering, totdat hij door de stalinisten in de partij op een zijspoor gezet werd.

Nagy wilde een communisme met een menselijk gezicht, maar hij bleef een trouwe kameraad. Kolonel Pál Maléter werd in deze dagen tot volksheld gemaakt, als militair leider die de demonstranten had moeten bestrijden maar zich aan hun zijde stelde. Hij was de commandant van de Kilian-kazerne in Boedapest. In deze kazerne waren opstandelingen door een achteringang binnen gedrongen en waren zo aan kalashnikovs gekomen. Hoe dat bij een bewaakte kazerne mogelijk is, blijft een vraag. Maléter was op dat moment niet in Boedapest, maar dook pas twee dagen later op. Niettemin deed later het verhaal de ronde dat Maléter zelf de opstandelingen aan de wapens geholpen zou hebben. Vast staat echter dat hij zich na enige twijfel bij de opstandelingen aansloot.

Niettemin bleef ook hij een overtuigde communist. Toen een Britse journalist Maléter vroeg waarom hij nog altijd zijn Sovjet-onderscheidingen droeg, zei Maléter: “Men heeft me die vanwege mijn partizanenactiviteiten in de Tweede Wereldoorlog verleend en ik ben er trots op. Overigens zijn we hier allemaal socialisten.”

De opstand was tot een revolutie uitgegroeid. Overal in het land waren er schermutselingen, de straten van Boedapest werden geblokkeerd door uitgebrande Sovjet-tanks die met molotovcocktails aangevallen waren. De veenbrand had zich door het hele land verspreid.

Wat waren de oorzaken? Na de inval van het Rode Leger in 1945 creëerden de Sovjets samen met de aanvankelijk in de minderheid zijnde Hongaars communisten per salamitactiek een socialistische vazalstaat. Sovjet-troepen hielden het land bezet. De politieke politie schakelden vermeende tegenstanders vanwege al of niet bestaande complotten uit. Na de vereniging van sociaaldemocraten en communisten beheerste al snel de veruit kleinere partner in de fusie, de communistische partij, de situatie. Hongarije werd een arbeiders- en boerenstaat aan de leiband van de Sovjet-Unie. Aan de leiding van het politbureau werd Mátyás Rákosi als secretaris de meest gehate politicus. Hij verwees graag naar zichzelf als “Stalins beste leerling”, wat hij als eretitel zag. Het regende showprocessen. Meer dan een miljoen mensen werden aangeklaagd, oftewel zo’n tien procent van de bevolking. Sommige mensen verdwenen zonder aanklacht in kampen waar ze dwangarbeid moesten verrichten. De economische situatie van het land bleef ondanks alle grote beloften erbarmelijk. Uit deze factoren ontwikkelde zich vervolgens de explosieve situatie die met de volksopstand tot uitbarsting kwam.

Het Kremlin begreep meteen wat er in Hongarije op het spel stond. Al een dag na de eerste demonstraties hadden twee leden van het politbureau zich naar Boedapest begeven. Verrast door de kracht van de revolutie lieten ze de reeds uitgerukte tanks rechtsomkeert maken. De Sovjets trokken zich terug. Zo leek het althans tot 31 oktober, toen persbureau Tass meldde, dat het Kremlin bereid zou zijn om over een terugtrekking van troepen te spreken.

Later dezelfde dag keerden de tanks echter opnieuw om en namen, versterkt door aanvullende troepen, Boedapest in. Elders op het wereldtoneel hadden Engeland, Frankrijk en Israël in het geheim een plan voor de bezetting van het Suezkanaal uitgewerkt. In Egypte vielen de eerste bommen, toen het Kremlin zijn tanks terugtrok. Imre Nagy verkondigde op 1 november de neutraliteit van Hongarije en de uittreding uit het Warschaupact.

En op dat teken werd de revolutie definitief neergeslagen. Sovjet-troepen bezetten het  parlementsgebouw. János Kádár werd de nieuwe premier. Tot 15 november woedde de strijd voort. 2.500 opstandelingen stierven, 720 Sovjet-soldaten sneuvelden. Na het neerslaan van de opstand zette een massale vlucht in. 200.000 Hongaren verlieten hun vaderland. De blokvorming in Europa had zich voor de komende decennia verder bestendigd.